สมเด็จพระนเรศวร

การสงครามในสมเด็จพระนเรศวรมหาราช

1. การไล่ติดตามพระยาจีนจันตุ พ.ศ. 2121

พระยาจีนจันตุเป็นขุนนางจีนรับราชการอยู่ในกรุงละแวก รับอาสานักพระสัตถากษัตริย์กัมพูชา นำกำลังมาปล้นเมืองเพชรบุรีของไทยแต่ไม่สำเร็จ พระยาจีนจันตุเกรงว่าจะถูกลงอาญา จึงหนีเข้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร สมเด็จพระมหาธรรมราชาโปรดให้รับราชการในราชสำนักอยุธยา แต่อยู่ได้ไม่นานก็ลอบลงเรือสำเภาหนีออกจากพระนคร ขณะนั้นพระนเรศวรเสด็จลงมาประทับที่กรุงศรีอยุธยา ทรงดำริว่าพระยาจีนจันตุเป็นไส้ศึกเข้ามาสืบข่าวความเป็นไปภายในกรุงศรีอยุธยา จึงทรงนำกำลังลงเรือออกติดตามทันที จนไปทันกันที่ปากน้ำ เกิดการยิงต่อสู้กัน พระนเรศวรทรงเร่งเรือพระที่นั่งเข้าไปขนาบเรือสำเภาของพระยาจีนจันตุ และทรงพระแสงปืนนาสับไล่ยิงพวกจีนอย่างไม่กลัวอันตราย แม้จะถูกข้าศึกยิงตอบโต้จนต้องรางพระแสงปืนที่ทรงอยู่แตกก็ไม่ทรงหลบ พระเอกาทศรถทรงเกรงพระเชษฐาธิราชจะเกิดอันตราย จึงทรงเร่งเรือพระที่นั่งขอลพระองค์เข้าบัง ขณะเดียวกันนั้นเรือสำเภาของพระยาจีนตุได้ลมหนุน จึงสามารถกางใบหนีออกทะเลไปได้ ทำให้ฝ่ายกรุงศรีอยุธยาซึ่งใช้เรือยาวไม่สามารถติดตามต่อไปได้

2. การรบที่เมืองคัง พ.ศ. 2124

หลังจากพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองเสด็จสวรรคต มังไชยสิงห์พระราชโอรสได้เสด็จขึ้นครองราชย์สมบัติสืบต่อ ทรงพระนามพระเจ้านันทบุเรง และได้สถาปนามังกยอชวา พระโอรส ขึ้นเป็นที่พระมหาอุปราชา

 ในครั้งนั้นพระเจ้านันทบุเรงมีรับสั่งให้เจ้าเมืองใหญ่น้อยต่างๆ ที่อยู่ในพระราชอาณาเขตมาเข้าเฝ้าเพื่อแสดงความอ่อนน้อมตามโบราณประเพณี เมื่อมีการผลัดแผ่นดินเจ้าเมืองประเทศราชต่างๆ ต้องเข้าเฝ้าพระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่ ทางกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระมหาธรรมราชาโปรดให้พระนเรศวรเสด็จแทนพระองค์

ส่วนเจ้าฟ้าไทยใหญ่แห่งเมืองคังคิดแข็งเมือง ไม่ยอมไปเข้าเฝ้าตามรับสั่ง พระเจ้านันทบุเรงจึงให้ยกทับไปปราบ จัดทัพขึ้น 3 ทัพ ประกอบด้วย ทัพเมืองหงสาวดีมีพระมหาอุปราชาเป็นแม่ทัพ ทัพเมืองตองอูให้พระสังกะทัตเป็นแม่ทัพ และทัพกรุงศรีอยุธยามีพระนเรศวรเป็นแม่ทัพ

ทั้ง 3 ทัพเดินทางไปเมืองคังพร้อมๆกัน แต่ด้วยภูมิประเทศของเมืองคังเป็นภูเขาสูง มีทางขึ้นลงเพียงทางเดียว ประกอบกับเป็นทางแคบชัน ไม่สามารถยกพลขึ้นไปพร้อมกันทั้งสามทัพได้ แม่ทัพทั้งสามจึงต้องผลัดกันเข้าตีเมืองคังทัพละวัน ผลปรากฏว่าทัพพระนเรศวรสามารถตีเมืองคลังได้สำเร็จ ทั้งนี้ก่อนเข้าตีทรงให้ทหารออกลาดตระเวนในภูมิประเทศอย่างละเอียด จนพบเส้นทางลับขึ้นเมืองคังอีกเส้นทางหนึ่งอยู่ด้านหลังเมือง จึงทรงวางแผนการรบ โดยแบ่งทหารเป็น 2 ส่วน ส่วนแรกซึ่งมีกำลังน้อยกว่าเข้าโจมตีทางด้านหน้า ลวงให้ข้าศึกทุ่มกำลังรับศึกแต่เพียงด้านเดียว โดยไม่ทันระวังด้านอื่น และให้อีกส่วนหนึ่งที่มีกำลังมากซุ่มคอยอยู่บริเวณทางลับจนดึกแล้วลอบเข้าเมือง ทำให้สามารถตียึดเมืองคังได้สำเร็จภายในเวลาไม่นาน การสงครามครั้งนี้เป็นผลให้พม่าเริ่มไม่ไว้วางใจกรุงศรีอยุธยา

3. การประกาศอิสรภาพ พ.ศ. 2127

ใน พ.ศ. 2126 พระเจ้าอังวะตั้งแข็งเมืองกับยังได้ชักชวนให้เจ้าฟ้าไทยใหญ่ พระเจ้าแปร พระเจ้าตองอู พระเจ้าเชียงใหม่ พระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุต (ล้านช้าง) รวมทั้งกรุงศรีอยุธยา ให้เข้าร่วมด้วย แต่ไม่มีผู้ใดยอมเข้ากับพระเจ้าอังวะ หลายเมืองกลับจับทูตที่มาติดต่อส่งไปถวายพระเจ้านันทบุเรงให้ทรงทราบ

                พระเจ้านันทบุเรงจึงให้พระเจ้าแปร พระเจ้าตองอู พระเจ้าเชียงใหม่ พระเจ้าล้านช้าง และพระเจ้ากรุงศรีอยุธยาเกณฑ์ไพร่พลยกทัพไปช่วยหงสาวดีปราบเมืองอังวะ เพื่อยืนยันความจงรักภักดีต่อหงสาวดี ในครั้งนั้นพระนเศวรเป็นแม่ทัพของอยุธยา ทรงยกทัพไปอย่างช้าๆ เพื่อหาโอกาสที่จะเข้าตีเมืองหงสาวดี ขณะที่พระเจ้านันทบุเรงไม่อยู่ และกวาดต้อนครัวเชลยชาวไทยกลับกรุงศรีอยุธยา ขณะเดียวกันพระเจ้านันทบุเรงซึ่งทรงระแวงพระทัยว่าพระนเศวรจะเข้ากับเมืองอังวะ เนื่องด้วยกรุงศรีอยุธยามิได้จับทูตเมืองอังวะไปถวาย พระเจ้านันทบุเรงจึงทรงวางแผนลอบปลงพระชนม์พระนเศวร โดยให้พระยาเกียรติและพระยาราม ขุนนางมอญ ไปดักคอยพระนเรศวรที่เมืองแครง แต่พระยาทั้งสองได้นำความลับไปเปิดเผยแก่พระมหาเถรคันฉ่อง พระภิกษุผู้เป็นอาจารย์ที่อยู่ในเมืองนั้น ต่อมาความทราบถึงพระนเศวร ทรงเห็นว่าถึงเวลาแล้วที่กรุงศรีอยุธยาต้องประกาศตนเป็นอิสระจากหงสาวดี จึงทรงเรียกนายทัพนายกองประชุมพร้อมกันที่พลับพลา นิมนต์พระสงฆ์มาเป็นสักขีพยาน แล้วทรงหลั่งทักษิโณทกประกาศพระโองการว่า “ ตั้งแต่วันนี้ กรุงศรีอยุธยาขาดทางไมตรีกับกรุงหงสาวดี มิได้เป็นมิตรกันดังแต่ก่อนไป” จากนั้นเสด็จนำกำลังเคลื่อนที่ไปยังกรุงหงสาวดี ซึ่งขณะนั้นพระมหาอุปราชาอยู่รักษาเมือง

4. เหตุการณ์ที่แม่น้ำสะโตง

เหตุการณ์สืบเนื่องจากเหตุการณ์ข้างต้น ขณะที่ทัพกรุงศรีอยุธยาเดินทางไปเกือบจะถึงกรุงหงสาวดีนั้น ได้ทราบข่าวทัพพระเจ้านันทบุเรงเสร็จศึกเมืองอังวะแล้ว กำลังยกทัพกลับหงสาวดี พระนเรศวรจึงจำเป็นต้องถอนทัพกลับ ไม่สามารถบุกตีเมืองหงสาวดีได้อย่างที่ตั้งพระทัยไว้ แต่ได้ทรงต้อนครัวไทยกลับมาได้เป็นจำนวนมาก ระหว่างเดินทางกลับนั้น พระมหาอุปราชาได้ส่งกุสุกรรมาแม่กองระวังหน้าไล่ติดตามมาทันกันที่แม่น้ำสะโตง ในขณะนั้นทัพพระนเรศวรข้ามแม่น้ำมาได้แล้ว โดยให้ครัวไทยล่วงหน้าไปก่อน แล้วแบ่งกำลังส่วนหนึ่งคอยป้องกันระวังทางหลังอยู่ที่บริเวณริมแม่น้ำสะโตง เมื่อทั้งสองทัพเผชิญหน้ากันต่างใช้ปืนยิงข้ามฝั่งต่อสู้กัน แต่เนื่องจากแม่น้ำสะโตงกว้างใหญ่ กระสุนที่ยิงออกไปจึงไม่ถึงฝั่งด้วยกันทั้งสองฝ่าย          

พระนเรศวรทรงพระแสงปืนยาว 9 คืบ ( ประมาณ 2 เมตร ) ยิงถูกสุรกรรมาตายบนคอช้าง ทหารพม่าเห็นดังนั้นเกิดความครั่นคร้าม ล่าถอยกลับไป พระแสงปืนกระบอกนี้ต่อมาขนานนามว่า พระแสงปืนข้ามแม่น้ำสะโตง จัดรวมอยู่ในชุดพระแสงอัษฎาวุธ อันเป็นเครื่องราชูปโภคสำคัญของแผ่นดิน มาจนถึงทุกวันนี้

5. พม่ายกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา พ.ศ. 2127

                เมื่อกรุงศรีอยุธยาประกาศไม่ขึ้นแก่พม่าอีกต่อไป พระเจ้านันทบุเนงจึงคิดปราบปราม โปรดให้จัดทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา มีกำลังถึง 130,000 คน ( น้อยกว่าครั้งที่พระเจ้าบุเรงนองยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา ใน พ.ศ. 2112 ) จัดเป็น 2 ทัพ ให้พระยาพะสิมคุมกำลัง 30,000 คน เคลื่อนพลเข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์ กับให้พระเจ้าเชียงใหม่ คุมกำลัง 100,000 คน เคลื่อนลงมาจากเหนือ เพื่อเปิดศึก 2 ด้าน และให้ทั้ง 2 ทัพนัดหมายมาสมทบกันเพื่อเข้าตีประสานต่อไป

                ทางฝ่ายกรุงศรีอยุธยา เมื่อประกาศอิสรภาพแล้วได้เตรียมการรอรบศึกพม่ามาโดยตลอด สมเด็จพระมหาธรรมราชาโปรดให้พระนเรศวรเป็นแม่ทัพใหญ่ ได้ทรงจัดกองทหารออกลาดตะเวนหาข่าวการเดินทัพของพม่า ครั้นเมื่อทราบแน่ชัดว่าพม่ายกทัพเข้ามา 2 ด้าน โปรดให้เกณฑ์พลจากหัวเมืองเหนือ 10,000 คน จัดเป็นทัพบก มีพระยาสุโขทัยเป็นแม่ทัพ ส่วนไพร่พลในกรุงศรีอยุธยาจัดเป็นทัพเรือขึ้น มีพระยาจักรีเป็นแม่ทัพ และพระยาพระคลังเป็นยกบัตร ให้ทั้ง 2 ทัพ ขนย้ายและทำลายเสบียงอาหารตามเส้นทางที่ทัพพม่าจะยกเข้ามา เพื่อป้องกันไม่ให้พม่าสะสมเสบียงอาหารได้ กับให้กวาดต้อนราษฎรตรมหัวเมืองต่างๆ เข้ามารวมไว้ในพระนคร

                ในการศึกครั้งนี้ มีการรบสำคัญๆ 2 ครั้ง คือ การรบที่เขาพระยาแมน และการรบแบบกองโจรที่ปากน้ำบางพุทรา

                การรบที่เขาพระยาแมน

                เนื่องด้วยการนัดหมายคลาดเคลื่อน การเคลื่อนทัพลงมาไม่ตรงเวลากัน กองทัพพระยาพะสิมเดินทางมาถึงเมืองกาญจนบุรีก่อนทัพพระเจ้าเชียงใหม่ พระนเรศวรจึงสั่งทัพเรือให้จัดกำลังไปต้านทานข้าศึก ไม่ให้ยกพลเข้ามาถึงเมืองสุพรรณบุรี ทัพเรือของกรุงศรีอยุธยาใช้ปืนใหญ่ไล่ยิงทัพพระยาพะสิมที่ตั้งอยู่ริมฝั่งแม่น้ำ จนฝ่ายพม่าต้องถอยกลับไปตั้งที่บริเวณเขาพระยาแมนซึ่งเป็นที่ดอน รอฟังข่าวทัพพระเจ้าเชียงใหม่ที่ยกมาช่วย พระนเรศวรพร้อมด้วยพระเอกาทศรถได้ยกทัพไปสมทบกับทัพบกของพระยาสุโขทัย ก่อนจะเคลื่อนพลไปตั้งมั่นที่ตำบลป่าโมก แขวงเมืองพิเศษไชยชาญ แล้วให้พระยาสุโขทัยนำกำลังออกไปไล่ตีกองหน้าของทัพพระยาพะสิม แตกถอยร่นลึกเข้าไปจนถึงกลางดอน ซึ่งไม่มีเสบียงอาหารและไม่สมารถติดต่อหาข่าวทัพพระเจ้าเชียงใหม่ได้ พระยาพะสิมจึงตัดสินใจถอนกำลังกลับพม่า พระยาสุดขทัยนำกำลังติดตามไปจนถึงเมืองกาญจนบุรี

                การรบแบบกองโจรที่ปากน้ำพุทรา

                หลังจากที่ทัพพระยาพะสิมถูกตีแตกพ่ายไปได้ 15 วัน กองทัพของพระเจ้าเชียงใหม่จึงเดินทางมาถึงบริเวณเมืองชัยนาท โดยไม่ทราบว่าทัพพระยาพะสิมถอยกลับไปแล้ว พระเจ้าเชียงใหม่สั่งให้ไชยะกยอสูกับนันทกยอทางยกพล 15,000 คน ไปตั้งมั่นที่บริเวณปากน้ำบางพุทรา แขวงเมืองพรหม เพื่อคอยสืบข่าวทัพพระยาพะสิม

                ทัพฝ่ายกรุงศรีอยะยาขณะนั้นตั้งอยู่ที่แขวงเมืองวิเศษไชยชาญ พระนเรศวรโปรดให้พระราชมนูคุมกำลังออกตีทัพหน้าของพระเจ้าเชียงใหม่ที่ปากน้ำบางพุทรา แต่ทัพพระราชมนูมีกำลังน้อยกว่า จึงใช้ยุทธวิธีแบบกองโจรให้ทหารคอยซุ่มอยู่ในป่า แยกย้ายกันดักทำลายกำลังฝ่ายพม่าที่ออกมาลาดตระเวนและหาเสบียงอาหาร โดยหลีกเลี่ยงที่จะไม่เผชิญหน้ากับทัพใหญ่ ฝ่ายพม่าได้รับความเสียหายเป็นอันมาก ทัพหน้าของพระเจ้าเชียงใหม่จำต้องถอยร่นกลับไปชัยนาท และเลิกทัพกลับไปในที่สุด เมื่อได้ข่าวว่าทัพพระยาพะ

สิมถอนตัวกลับไปแล้ว

6. สงครามคราวพม่าล้อมกรุง พ.ศ. 2128-2130

                หลังจากส่งทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาใน พ.ศ. 2127 แต่ไม่สำเร็จ พระเจ้านันทบุเรงจึงทรงพระราชดำริที่จะตีเอากรุงศรีอยุธยาให้จงได้ โปรดให้พระมหาอุปราชาคุมกำลัง 50,000 คน เข้ามาตั้งค่ายที่เมืองกำแพงเพชร ตั้งแต่เดือน 5 พ.ศ. 2128 เพื่อเตรียมการสะสมอาหารสำหรับทัพใหญ่ กับให้พระเจ้าเชียงใหม่จัดทัพลงมาคอยก่อกวนไม่ให้ราษฎรไทยทำไร่ทำนาได้สะดวก กันไม่ให้กรุงศรีอยุธยาสะสมเสบียงอาหารได้ และในปลายปี พ.ศ. 2128 นั้นเอง พระเจ้านันทบุเรงได้กรีธาทัพเข้ามาล้อมกรุงศรีอยุธยา การสงครามครั้งนี้กินเวลายาวนานตั้งแต่ พ.ศ. 2128 จนไปสิ้นสุดในต้นปี พ.ศ. 2130 แบ่งเป็นสงคราย่อยๆได้ดังนี้

เหตุการณ์ที่สะพานเผาข้าว

                พระเจ้าเชียงใหม่ยกทัพลงมาตั้งค่ายที่บ้านสระเกศ แขวงเมืองวิเศษไชยชาญ จัดกองทหารแยกย้ายกันไปก่อกวนราษฎรไทยตามแขวงเมืองชายกรุศรีอยุธยา ครั้งหนึ่งได้สั่งให้เจ้าเมืองพะเยาคุมทัพม้าเข้ามากวนราษฎรไทยที่สะพานเผาข้าว ในเขตกรุงศรีอยุธยา พระนเรศวรและพระเอกาทศรถจึงทรงนำกำลังทหารออกไปขับไล่ การรบดำเนินไปอย่างรุนแรงจนถึงขั้นตะลุมบอน ในที่สุดทัพพระนเรศวรก็สามารถขับล่ทัพพม่าออกไปได้ เจ้าเมืองพระยาเสียชีวิตในที่รบ

                การปะทะที่ตำบลป่าโมก

                พระนเรศวรได้ทูลปรึกษาสมเด็จพระมหาธรรมราชาถึงการทหารรับข้าศึกพม่า และได้ทูลขอความเห็นชอบจัดทัพไปตีทัพพระเจ้าเชียงใหม่ก่อน เพื่อลดทอนกำลังทหารของพม่า สมเด็จพระมหาธรรมราชาโปรดให้พระนเรศวรเป็นแม่ทัพคุมกำลังพล 80,000 คน รวมพลที่ทุ่งลุมพลี

                ในเวลาเดียวกัน พระเจ้าเชียงใหม่ได้ให้สะเรนันทสูยกกำลัง 5,000 คน ลงมารบกวนราษฎรไทยที่บ้านป่าโมก พระนเรศวรและพระเอกาทศรถจึงเสด็จลงเรือเร็ว นำกำลังออกไปต้านทาน ทหารกรุงศรีอยุธยารุกไล่ข้าศึกจนไปปะทะกับกองทัพพระยาเชียงแสน ซึ่งเป็นทัพหน้าของกองทัพพระเจ้าเชียงใหม่ แต่ฝ่ายพม่ากำลังมากกว่า ฝ่ายกรุงศรีอยุธยาจึงต้องถอยร่นลงมา พระนเรศวรโปรดให้เรือพระที่นั่งและเรือที่อยู่ในกระบวนทัพขึ้นไปลอยลำอยู่ที่บริเวณปากคลองป่าโมกน้อย แล้วให้ระดมยิงข้าศึกด้วยปืนใหญ่บนเรือ จนทัพพระยาเชียงแสนต้องถอยกลับไป

                การซุ่มโจมตีที่ป่าจิกป่ากระทุ่ม

                เหตุการณ์ต่อเนื่องมาจากการปะทะที่บ้านป่าโมก เมื่อพระเจ้าเชียงใหม่ทราบว่าทัพหน้าถูกตีถอยกลับไป คิดว่าพระนเรศวรคงต้องยกทัพไล่ติดตาม จึงให้สะเรนันทสูและพระยาเชียงแสนทำการแก้ตัวยกกำลัง 15,000 คน เคลื่อนลงมาอีกครั้ง พระนเรศวรจึงให้พระราชมนู แม่กองระวังหน้า นำกำลัง 10,000 คน ออกลาดตระเวนทางทิศเหนือ นำหน้าทัพใหญ่ของพระนเรศวรและพระเอกาทศรถ ทัพหน้าของไทยได้ปะทะกับกองระวังหน้าของพม่าที่ตำบลบางแก้ว พระนเรศวรจึงให้กำลังทหารในทัพของพระองค์คอยซุ่มโจมตีอยู่ที่ป่าจิกป่ากระทุ่ม และให้ม้าเร็วไปแจ้งข่าวให้พระราชมนูรีบถอยทัพลงมา แต่พระราชมนูเห็นว่ายังสมารถต้านทานทัพพม่าได้ ประกอบกับไม่ทราบข่าวการดักซุ่มโจมตีของพระนเรศวรจึงไม่ยอมถอยทัพ พระนเรศวรได้ส่งจมื่นทิพรักษาขึ้นไปเร่งรัดให้พระราชมนูถอยทัพกลับอีก แต่พระราชมนูไม่ยอม ด้วยเห็นว่าถ้าถอยกลับตอนนี้จะทำให้กองทัพแตกได้ง่าย พระนเรศวรจึงสั่งให้จมื่นทิพรักษาขึ้นไปสั่งให้พระราชมนูถอยกลับลงมา มิฉะนั้นจะประหารชีวิตทันที ความเด็ดเดี่ยวของพระนเรศวรครั้งนี้ทำให้พระราชมนูตกใจรีบถอยทัพกลับตามรับสั่งทันที

                ฝ่ายพระเจ้าเชียงใหม่ เมื่อเห็นกองทัพพระราชมนูล่าถอย ก็เร่งไล่ติดตามมาจนถึงบริเวณที่พระนเรศวรทรงซุ่มกำลังรออยู่ พระนเรศวรโปรดให้กองทหารที่ซุ่มอยู่จู่โจมเข้าตีกระหนาบข้าศึก จนไม่ทันตั้งตัว ทำให้ทัพพระเจ้าเชียงใหม่ได้รับความเสียหายยับเยิน แม่ทัพพม่าเสียชีวิตในที่รบถึง 8 คน

                เหตุการณ์รบที่บ้านสระเกศ

                สถานการณ์ต่อเนื่องกับการซุ่มโจมตีที่ป่าจิกป่ากระทุ่ม เมื่อเห็นว่าทัพเชียงใหม่ได้รับความเสียหายเป็นอันมากแล้ว เป็นโอกาสดีที่จะตีซ้ำทัพพระเจ้าเชียงใหม่ในทันที พระนเรศวรจึงทรงนำกำลังไล่ติดตามทัพพระเจ้าเชียงใหม่ โดยแวะพักที่บริเวณบ้านชะไว แขวงเมืองวิเศษไชยชาญ เพื่อเตรียมการตีค่ายพระเจ้าเชียงใหม่ที่บ้านสระเกศในเช้าตรูของวันรุ่งขึ้น แต่เผอิญทัพของพระเจ้าเชียงใหม่ทราบข่าวเสียก่อน จึงย้ายค่ายหนีไป เมื่อทัพพระนเรศวรยกไปถึงจึงสามารถยึดค่ายได้อย่างง่ายดาย

                พระเจ้านันทบุเรงยกทัพหลวงมาสมทบ

                ครั้นหมดฤดูฝน ประมาณกลางเดือนตุลาคม – พฤศจิกายน พ.ศ. 2129 พระเจ้านันทบุเรงได้นำกำลังยกมาสมทบกับทัพของพระมหาอุปราชา ซึ่งเข้ามาตั้งกองทำนาเก็บเสบียงตั้งแต่ปีที่แล้ว พม่ามีกำลังถึง 250,000 คน แบ่งเป็น 3 ทัพ ประกอบด้วย ทัพพระเจ้านันทบุเรงเป็นทัพหลวง ทัพพระมหาอุปราชา และทัพพระเจ้าตองอู ส่วนพระเจ้าเชียงใหม่ซึ่งพ่ายแพ้กรุงศรีอยุธยาหลายต่อหลายครั้งแล้ว ถูกลดหน้าที่ลงเป็นเพียงหน่วยขนส่งลำเลียงเสบียงอาหารเท่านั้น พระเจ้านันทบุเรงเคลื่อนทัพมาถึงกรุงศรีอยุธยาเมื่อเดือน 2 (ประมาณเดือนธันวาคม – มกราคม ) พ.ศ. 2129 และตั้งล้อมกรุงทางทิศเหนือและทิศตะวันออกด้วยเห็นว่าเป็นด้านที่อ่อนแอที่เข้าตีได้สะดวกกว่าด้านอื่น

                ฝ่ายกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระมหาธรรมราชาโปรดให้พระนเรศวรเป็นแม่ทัพใหญ่บัญชาการรบ เนื่องจากมีระยะเวลาในการเตรียมรับศึกครั้งนี้เป็นเวลานาน จึงได้เตรียมการในด้านต่างๆดังนี้

1. เร่งทำนาในเขตพระนครและชานเมืองสะสมเสบียง จัดกองทหารอาสาคอยคุ้มกันมิให้ข้าศึกมารบกวน และนำผลผลิตที่เก็บเกี่ยวได้มาไว้ในพระนคร ส่วนที่เก็บเกี่ยวไม่ทันก็ให้ทำลายเสีย มิให้ข้าศึกมีโอกาสมาเก็บเกี่ยวภายหลัง

2. กวาดต้อนผู้คนจากหัวเมืองชั้นในต่างๆ เข้ามาใว้ในพระนคร รวบรวมชาวบ้านที่ชำนาญพื้นที่ป่า จัดเป็นกองทหารอาสาคอยดักซุ่มตีตัดเส้นทางลำเลียงของข้าศึก

3. จัดกำลังป้องกันแม่น้ำ โดยเฉพาะทางด้านใต้ ซึ่งใช้เป็นเส้นทางขนส่งเสบียงทางทะเล และให้ทิ้งการป้องกันหัวเมืองเหนือทั้งหมด ทุ่มกำลังทั้งหมดป้องกันพระนครแต่เพียงด้านเดียว

4. จัดกระบวนการทัพเป็น 4 แบบ แบ่งเป็น ทัพเรือ จัดเรือเร็วและเรือบรรทุกเป็นปืนใหญ่ดักยิงข้าศึกไม่ให้รุกเข้าใกล้พระนคร ทัพบก จัดเป็นหน่อยเคลื่อนที่เร็วสำหรับตีฉาบฉวย จัดกำลังทหารประจำป้อมปราการรักษาพระนครเต็มอัตรา กับจัดกองลาดตระเวนออกสอดแนมหาข่าวข้าศึกและติดต่อประสานงานกับหน่วยกองโจรที่อยู่ภายนอกพระนคร

                การประทะที่บ้านชายเคือง

                ในต้นเดือน 2 พ.ศ. 2129 เป็นระหว่างการเก็บเกี่ยวข้าวในท้องทุ่งหันตรา ยังไม่ทันเสร็จ พม่าได้เคลื่อนพลเข้ามาถึงพระนคร พระนเรศวรโปรดให้เจ้าพระยากำแพงเพชร ที่สมุหพระกลาโหม นำกำลังออกไปป้องกันชาวนาที่กำลังเกี่ยวข้าว ครั้นพระมหาอุปราชาเคลื่อนทัพมาถึง สั่งให้กองทหารม้าเข้าตีทัพเจ้าพระยากำแพงเพชรแตกพ่ายจนต้องถอยเข้าพระนคร เป็นเหตุให้พระนเรศวรทรงพระพิโรธเนื่องจากกรุงศรีอยุธยายังไม่เคยพ่ายแพ้พม่าเลย นับตั้งแต่ประกาศอิสรภาพเมื่อ พ.ศ. 2127 การพ่ายแพ้ครั้งนี้อาจทำให้ไพร่พลเสียขวัญได้ พระนเรศวรจึงได้เสด็จนำทัพเรือออกขับไล่ข้าศึกทางทุ่งชายเคืองทันที เพื่อเรียกขวัญกำลังใจของทหารคืนมา การปะทะกันที่ทุ่งชายเคืองดำเนินไปอย่างรุ่นแรง จนถึงพลบค่ำจึงสาสมารถขับไล่ทหารพม่าออกไปจากค่ายเจ้าพระยากำแพงเพชรที่ยึดไว้ได้สำเร็จ

                เมื่อเสด็จกลับเข้าพระนครแล้ว พระนเรศวรโปรดให้ประหารชีวิตเจ้าพระยากำแพงเพชร แต่สมเด็จพระมหาธรรมราชาทรงขอชีวิตไว้ ลดโทษลงเหลือเพียงถอดออดจากตำแหน่งสมุหพระกลาโหม ความเด็ดขาดของพระนเศวรทำให้แม่ทัพนายกองต่างเกรงกลัว และพยายามทำการรบจนสุดความสามารถ

               

พระนเรศวรออกปล้นค่ายพม่า

พม่าได้พยายามเข้าตีกรุงศรีอยุธยาเป็นเวลานานกว่า 1 เดือน แต่ยังไม่สามารถตีได้ ระหว่างนั้นพระนเรศวรโปรดให้กองทหารอาสาที่จัดตั้งขึ้นออกปล้นค่ายพม่าทั้งกลางวันและกลางคืน เพื่อทำลายกำลังข้าศึก ครั้งหนึ่งในเดือน 4 ขึ้น 10 ค่ำ เวลากลางคืน ได้ทรงนำกำลังทหารส่วนหนึ่งตีปล้นค่ายทัพหน้าของพระเจ้านันทบุเรงจนแตกพ่าย แล้วไล่ตีไปจนถึงค่ายหลวงที่ขนอนปากคู ทรงคาบพระแสงดาบปีนค่ายหลวงของพม่า แต่ถูกข้าศึกแทงพลัดตกลงมาบาดเจ็บ จนต้องล่าถอยกลับเข้าพระนคร

พระนเรศวรประหารลักไวทำมู

จากเหตุการณ์พระนเรศวรออกปล้นปีนค่ายพม่าด้วยความองอาจกล้าหาญ เป็นเหตุให้พระเจ้านันทบุเรงต้องการจับพระนเรศวรให้จงได้ จึงสั่งให้ลักไวทำมูทหารเอกนำกำลัง 10,000 คน ไปรักษาค่ายทัพหน้าที่ถูกพระนเรศวรตีแตก จนกระทั่งพระนเรศวรนำกำลังมาซุ่มอยู่ที่ทุ่งลุมพลีเพื่อหาโอกาสตีค่ายพม่าอีกครั้ง เมื่อลักไวทำมูทราบ จึงออกอุบายให้ทหารทศนำกำลังส่วนน้อยออกไปลวง ฝ่ายพระนเรศวรทรงเห็นว่าข้าศึกมีน้อย จึงทรงม้าเข้ารบโยลำพัง แล้วไล่ตีข้าศึกไปจนถึงบริเวณที่กำลังส่วนใหญ่ซุ่มรออยู่ พระนเรศวรจึงตกอยู่ในวงล้อมของข้าศึก ลักไวทำมูควบม้าเข้ามาหมายจะจับองค์พระนเรศวร แต่ถูกพระนเรศวรใช้พระแสงทวนแทงเสียชีวิต ถึงแม้จะเสียแม่ทัพไปแล้ว แต่ด้วยกำลังที่เหนือกว่า ฝ่ายพม่าจึงไม่ถอนทัพกลับ การต่อสู้ดำเนินไปกว่าชั่วโมง ทหารฝ่ายไทยจึงเข้ามาแก้พระนเรศวรออกจากวงล้อมข้าศึกได้

พม่าถอยทัพ

พม่าตั้งล้อมกรุงศรีอยุธยาเป็นเวลานานถึง 5 เดือน ตั้งแต่เดือนยี่ พ.ศ. 2129 จนถึงเดือน 6 พ.ศ. 2130 แต่ไม่สามารถเข้าพระนครได้ จนใกล้จะเข้าฤดูฝน พม่าสุญเสียกำลังพลและสัตว์พาหนะไปเป็นจำนวนมาก พระเจ้านันทบุเรงจึงปรึกษากับเหล่าแม่ทัพนายกอง เห็นพ้องต้องกันว่าควรจะถอนทัพกลับ พม่าจึงรับถอยทัพ โดยให้ทัพพระมหาอุปราชาถอยออกไปก่อน

ทันทีที่ทราบข่าวทัพพระมหาอุปราชาเริ่มถอนกำลัง พระนเรศวนทรงนำทัพเรือออกไล่ตามจนไปปะทะกับกองกลังของทัพพระมหาอุปราชา ครั้นทราบว่าทัพพระเจ้านันทบุเรงกำลังจะถอยทัพเช่นกัน พระนเรศวรจึงรีบเสด็จกลับนคร แล้วเกณฑ์กำลังไปตั้งที่วัดเดช ริมแม่น้ำเจ้าพระยา กับให้นำปืนใหญ่ลงเรือสำเภาไประดมยิ่งค่ายหลวงของพม่าอย่างหนัก จนพระเจ้านันทบุเรงต้องสั่งให้ถอยทัพไปที่ป่าโมก

พระเนรศวรให้ทัพบกติดตามไปจนถึงทะเลมหาราช ส่วนพระองค์และพระเอกาทศรถทรงนำทัพเรือไล่ติดตามไปจนถึงป่าโมก แต่กำลังฝ่ายกรุงศรีอยุธยามีน้อยกว่า ไม่อาจตีทัพพระเจ้านันทบเรงได้สำเร็จ จึงนำทัพกลับ การที่ไทยสามารถขับไล่ทัพพม่าออกไปได้ครั้งนี้ ถือได้ว่ากรุงศรีอยุธยาเป็นเอกราชมีอิสรภาพอย่างสมบูรณ์

7. สงครามกับพระมหาอุปราชาครั้งแรก พ.ศ. 2133

หลังจากที่สมเด็จพระนเรศวรเสด็จขึ้นครองราชย์ได้เพียง 4 เดือน ใน พ.ศ. 2133 พม่าได้ยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาอีกครั้ง หลังจากว่างเว้นไปนาน 3 ปี พม่ายกทัพมาคราวนี้ตั้งใจจะปราบกรุวศรีอยุธยาให้จงได้ เพื่อให้หัวเมืองประเทศราชอื่นๆ ยำเกรงหงสาวดี ไม่กล้าตั้งแข็งเมืองตามอย่างกรุงศรีอยุธยา พระเจ้านันทบุเรงจึงให้เกณฑ์กำลัง จัดเป็น 2 ทัพ โดยให้พระเจ้าแปรคุมกำลัง 10,000 คน ยกไปตีเมืองคลัง และให้พระมหาอุปราชาเป็นแม่ทัพนำกำลัง 200,000 คน เข้ามาตีกรุงศรีอยุธยา ทางด่านพระเจดีย์สามองค์

พม่ายกทัพมาคราวนี้ กรุงศรีอยุธยาไม่มีเวลาเตรียมตัว ทำให้ไม่สามารถรวบรวมกำลังคนจากหัวเมืองต่างๆ เข้ามารักษาพระนครได้เหมือนครั้งก่อน สมเด็จพระนเรศวรทรงคิดยุทธวิธีใหม่เพื่อต้านทานศึก โดยทรงนำกำลังส่วนใหญ่ออกไปตั้งรบนอกพระนคร เมื่อเดินทัพถึงเมืองสุพรรณบุรีทราบว่า พระมหาอุปราชาได้ยกทัพเลยเมืองกาญจนบุรีมาแล้ว สมเด็จพระนเรศวรจึงทรงให้กำลังส่วนใหญ่ซุ่มรอโจมตีอยู่ที่บริเวณลำน้ำแม่คอย และให้กำลังส่วนน้อยออกไปล่อข้าศึก กองหน้าของข้าศึกเห็นกำลังฝ่ายอยุธยามีน้อยกว่าจึงไล่ตีติดตามด้วยความคึกคะนอง จนถึงบริเวณที่สมเด็จพระนเรศวรและพระเอกาทศรถซุ่มทัพรออยู่ ฝ่ายไทยเข้าจู่โจมข้าศึกซึ่งไม่ทันคาดคิด จึงแตกพ่ายถอยหนีอย่างไม่เป็นขบวน ทัพกรุงศรีอยุธยาไล่ตีติดตามไปจนถึงทัพหลวงของพระมหาอุปราชา พม่าไม่ทันระวังตัวตกเป็นฝ่ายเสียที ถูกโจมตีอย่างหนักสูญเสียแม่ทัพนายกองและไพร่พลเป็นจำนวนมาก พระยาพุกามเสียชีวิตในสนามรบ พระยาพะสิมถูกจับตัวได้ ส่วนพระมหาอุปราชาได้รับบาดเจ็บ จึงต้องถอนทัพกลับ

8. สงครามยุทธหัตถี พ.ศ. 2135

ในพ.ศ. 2135 พระเจ้านันทบุเรงโปรดให้พระมหาอุปราชายกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาอีกครั้ง พม่ายกทัพเข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์ ขณะนั้นสมเด็จพระนเรศวรเตรียมที่จะยกทัพไปตีกัมพูชาที่เข้ามารบกวนหัวเมืองชายทะเลของไทยหลายครั้งหลายหน แต่ทันทีที่ทราบข่าวทัพพม่า ได้ทรงเปลี่ยนแผนยกทัพไปรอรับทับพม่าที่ตำบลหนองสาหร่าย โปรดให้พระยาศรีไสยณรงค์เป็นทัพหน้านำกำลังไปหยั่งกำลังข้าศึก ทัพพระยาศรีไสยณรงค์ไม่สามารถต้านทานทัพพม่าที่มีกำลังมากกว่าได้ต้องล่าถอย ทัพของสมเด็จพระนเรศวรที่ซุ่มรอโอกาสอยู่ได้ออกโจมตี โดยพม่าไม่ทันระวังตัว ขณะกำลังชุลมุนอยู่นั้น ช้างของสมเด็จพระนเรศวรและสมเด็จพระเอกาทศรถเกิดตกมันวิ่งถลำเข้าไปอยู่ในวงล้อมพม่า สมเด็จพระนเรศวรกับพระมหาอุปราชาได้ทรงเข้าทำยุทธหัตถี พระมหาอุปราชาเสียทีถูกสมเด็จพระนเรศวรฟันด้วยพระแสงของ้าวสิ้นพระชนม์บนคอช้าง พม่าจึงถอยทัพกลับไป

9. การตีเมืองทวายและตะนาวศรี

หลังสงครามยุทธหัตถี สมเด็จพระนเรศวรได้ส่งทัพไปตีเมืองทวายและตะนาวศรีคืนจากพม่า โปรดให้พระยาจีกรียกทัพกำลัง 50,000 คน ไปตีเมืองตะนาวศรี และพระยาพระคลังนำกำลังอีก 50,000 คนไปตีเมืองทวาย เป็นการไถ่โทษที่ยกทัพตามเสด็จไม่ทันในคราวทรงกระทำยุทธหัตถี

ทันทีที่ทราบข่าวกรุงศรีอยุธยา เจ้าเมืองตะนาวศรีได้ส่งข่าวให้กรุงหงสาวดีทราบ พระเจ้านันทบุเรงจึงให้แม่ทัพนายกองที่ไปรบในสงครามครั้งเสียพระมหาอุปราชา นำกำลังไปต้านทัพกรุงศรีอยุธยาเป็นการไถ่โทษเช่นกัน แต่กองทัพของพระยาจักรีเดินทางไปถึงเมืองตะนาวศรีก่อน และตั้งล้อมเมืองอยู่เพียง 15 วัน ก็สามารถตีเมืองตะนาวศรีได้สำเร็จ ส่วนทัพพระยาพระคลังต้องต่อสู้กับชาวทวายที่ออกมารับศึกที่บริเวณเชิงเขาบรรทัด แล้วจึงยกทัพไปตั้งล้อมเมืองทวาย พระยาพระคลังสามารถตีเมืองทวายได้หลังจากตั้งล้อมเมืองอยู่ 20 วัน

ขณะเดียวกันนั้น ฝ่ายพระยาจักรีไม่ได้รับข่าวจากพระยาพระคลัง เกิดความทวิตกว่าพระยาพระคลังอาจถูกทัพพม่าจากเมืองเมาะตะมะตีกระหนาบ จึงสั่งให้เกณฑ์เรือที่ยึดได้จำนวนกว่า 150 ลำ ให้หลวงเทพวรชุนเป็นแม่ทัพคุมกำลัง 10,000 คน นำกองเรือไปช่วยตีเมืองทวายทางทะเล และให้พระยาศรีไสยณรงค์คุมกำลัง 10,000 คน เฝ้ารักษาเมืองตะนาวศรี ส่วนพระยาจักรีนำกำลัง 30,000 คน เดินทัพทางบกไปยังเมืองทวายอีกทางหนึ่ง ระหว่างที่กองเรือกรุงศรีอยุธยาเดินทางไปถึงตำบลบ้านบ่อ ในเขตเมืองทวาย เกิดปะทะกับกองเรืองเมืองเมาะตะมะของสมิงอุบากองและสมิงพระตะบะ ซึ่งพระเจ้านันทบุเรงสั่งให้ยกทัพมาช่วยป้องกันเมืองทวาย ทั้งสองฝ่ายสู้รบกันอยู่นาน แต่ไม่มีฝ่ายใดแพ้ฝ่ายใดชนะ ด้านพระยาพระคลัง เมื่อไม่ได้ข่าวทัพพระยาจักรี จึงให้พระพิชัยสงครามกับพระรามคำแหงคุมพล 5,000 คน นำกองเรืองจำวนวน 100 ลำ ยกไปช่วยพระยาจักรีตีเมืองตะนาวศรี ถึงปากน้ำเมืองทวายได้ยินเสียงสู้รบกัน จึงให้ขุนโจมจัตุรงค์คุมกองเรือไปลาดตระเวน ได้ข่าวกองเรือของกรุงศรีอยุธยากำลังปะทะกับกองเรือพม่า พระพิชัยสงครามกับพระรามคำแหงจึงนำทัพลงไปช่วยตีกระหนาบ จนทัพเรือพม่าแตกกระจาย สมามารถยึดเรือและอาวุธโธปกรณ์ได้จำนวนมาก

เมื่อพระยาจักรียกทัพบกมาถึงเมืองทวาย ได้ข่าวทัพมอญยกมาถึงแม่น้ำเมาะตะมะแล้ว จึงจัดกำลังเป็น 2 ส่วนแยกกันโจมตีทัพมอญ ฝ่ายพระยาจักรีไปซุ่มโจมตีทางฟากตะวันตก ส่วนพระยาพระคลังนำกำลังไปซุ่มทางฟากตะวันออก ฝ่ายข้าศึกไม่ทันระวังตัวจึงถูกตีแตกกระจัดกระจายไป หลังจากยึดเมืองตะนาวศรี แล้วเมืองทวายได้มั่นคงแล้ว สมเด็จพระนเรศวรโปรดให้พระยาศรีไสยณรงค์ไปเป็นเจ้าเมืองตะนาวศรี ส่วนเมืองทวายยังคงให้เจ้าเมืองเดิมปกครองต่อไป

10. สงครามกับกัมพูชา

กัมพูชามักฉวยโอกาสในช่วงที่กรุงศรีอยุธยาอ่อนแอ ยกทัพมารุกรานหัวเมืองในปกครองของไทยเสมอๆ เป็นเหตุให้สมเด็จพระนเรศวรทรงขัดเคืองพระทัยเป็นอันมาก จึงมีพระราชประสงค์ที่จะตีกัมพูชาให้จงได้ ใน พ.ศ. 2136 ทรงยกทั้งทัพบกและทัพเรือไล่ตีหัวเมืองรายทางของกัมพูชาจนถึงเมืองระแวก ซึ่งขณะนั้นเป็นราชธานีของกัมพูชา ก่ารเคลื่อนทัพครั้งนี้แบ่งเป็น 4 เส้นทาง ด้วยกัน คือ

เส้นทางที่ 1 ทัพหลวงและทัพหน้า สมเด็จพระนเรศวรนำทัพ ให้พระยาราชมนูเป็นแม่ทัพหน้า ใช้เส้นทางกรุงศรีอยุธยา – นครนายก – ปราจีนบุรี – ปอยเปต – ศรีโสภณ – พระตะบอง –โพธสัตว์ – บริบูรณ์ –ละแวก

เส้นทางที่ 2 ทัพเจ้าพระยานครราชสีมา เดินทัพจากโคราช – นครวัด – เสียมราฐ – กำพงสวาย – ละแวก

เส้นทางที่ 3 ทัพเรือพระราชบังสัน ไปขึ้นฝั่งที่เมืองพุทไธมาศ (บันทายมาศ หรือ ฮาเตียน ) แล้วจึงเดินทัพทางบกต่อไปยังเมืองโจฎก (โชดก) – พนมเปญ – อุดงฦาไชย – ละแวก

เส้นทางที่ 4 ทัพเรือหัวเมืองปักษ์ใต้ มีพระยาเพชรบุรี เป็นแม่ทัพ เดินทัพเลียบอ่าวไทยอ้อมแหลมญวน ไปขึ้นฝั่งที่เมืองบาสัก หรือป่าสักในญวน แล้วไปสมทบกับเรือของพระราชบังสันที่เมืองโจฎก

ระหว่างที่ทัพกรุงศรีอยุธยาตั้งล้อมเมืองละแวกนั้น พระบาทสมเด็จพระบรมราชาธิราชรามาธิบดี(พระสัฏฐาที่ 1 ไทยเรียก นักพระสัตถา) กษัตริย์กัมพูชานอกราชสมบัติ พร้อมด้วยพระอัครมเหสี และพระราชโอรสได้หลบหนีไป ทิ้งให้พระอุปโยราชคือ พระศรีสุริโยพรรณ ตั้งทัพรับศึกกรุงรีอยุธยาอยู่ที่เมืองละแวก แต่ไม่สามารถต้านทานทัพกรุงศรีอยุธยาได้ ต้องยอมพ่ายแพ้หลังจากถูกล้อมเมืองอยู่ 3 เดือน สมเด็จพระนเรศวรโปรดให้นำพระศรีสุริโยพรรณกับพระโอรส 2 องค์คือ พระชัยเจษฎา และ พระอุทัย พร้อมทั้งกวาดต้อนผู้คนเป็นจำนวนมากกลับกรุงศรีอยะยา และได้ทรงอันเชิญประติมากรรม พระแก้วพระโคมาด้วย

11. การตีหงสาวดีครั้งที่ 1 พ.ศ. 2138

ใน พ.ศ. 2138 หัวเมืองมอญ เช่น เมืองเมาะตะมะและเมาะลำเลิง ซึ่งเคยเป็นเมืองขึ้นของพม่า ต่างแข็งเมืองและมาขอพึ่งพระบรมโพธิสมภารของสมเด็จพระนเรศวร เมื่อพระเจ้านันทบุเรงทราบข่าวจึงให้พระเจ้าตองอูยกทัพไปปราบปราม แต่ถูกทัพกรุงศรีอยุธยาและมอญร่วมกันตีพม่าจนพ่ายแพ้กลับไป

สมเด็จพระนเรศวรทรงเห็นเป็นโอกาสที่จะยกทัพไปตีพม่า เนื่องจากสามารถใช้หัวเมืองมอญเหล่านี้เป็นฐานหน้า เตรียมทำนาสะสมเสบียงสำหรับทัพที่จะยกตามมา เช่นเดียวกับที่พม่าใช้เมืองกำแพงเพชรทำนาปลูกข้าว คราวพระเจ้าหงสาวดีนันทบุเรงยกทัพมาล้อมกรุงศรีอยุธยา พ.ศ. 2128 – 2130  การทัพครั้งนี้โปรดให้จัดทัพใหญ่ กำลังพลทั้งสิ้น 120,000 คน เคลื่อนทัพไปสมทบกับทัพมอญที่เมืองเมาะตะมะ แล้วยกทัพต่อไปตั้งล้อมกรุงหงสาวดีอยู่นาน 3 เดือน นับเป็นครั้งแรกที่กรุงศรีอยุธยายกทัพไปรบพม่าถึงกรุงหงสาวดี และพม่าตกเป็นฝ่ายเสียเปรียบต้องคอยตั้งรับเพียงอย่างเดียว ระหว่างที่ล้อมเมืองอยู่นั้น สมเด็จพระนเรศวรโปรดให้เข้าตีปล้นเมืองครั้งหนึ่ง แต่ไม่สมารถตีได้สำเร็จ ภายหลังเมืองตองอู เมืองอังวะ และเมืองแปร ส่งทัพมาช่วยกรุงหงสาวดี ทำให้ฝ่ายพม่ามีกำลังมากขึ้น สมเด็จพระนเรศวรจึงต้องเสด็จยกทัพกลับ

12. การตีหงสาวดีครั้งที่ 2 พ.ศ. 2142

การยกทัพไปหงสาวดีครั้งที่ 2 นี้ห่างจากครั้งแรกถึง 4 ปี สมเด็จพระนเรศวรโปรดใหห้เจ้าพระยาจักรีคุมกำลัง 150,000 คน ไปตั้งทำนาสะสมเสบียงอยู่ที่เมืองเมาะลำเลิง กับให้เกณฑ์ชาวเมืองทวาย 5,000 คน เป็นแรงงานต่อเรือที่เกาะพะรอก เพื่อเตรียมทำสงครามกับพม่าอีกครั้ง

ระหว่างนั้น ด้านเมืองตองอูและเมืองยะไข่ได้ขอสวามิภักดิ์ต่อสมเด็จพระนเรศวร และให้สัญญาจะช่วยกรุงศรีอยุธยารบกรุงหงสาวดี พระเจ้ายะไข่ได้ส่งทัพเรือไปยึดเมืองสิเรียม ซึ่งตั้งอยู่บริเวณปากแม่น้ำหงสาวดี แต่พระเจ้าตองอูคิดกลอุบายหลอกลวงไทย

ใน พ.ศ. 2142 สมเด็จพระนเรศวรทรงยกทัพบกและทัพเรือเพื่อไปตีกรุงหงสาวดี แต่ติดขัดที่ต้องปราบปรามพวกมอญที่เริ่มกระด้างกระเดื่องอยู่นานถึง 3 เดือน จึงสามารถยกทัพต่อไปยังกรุงหงสาวดีได้ ขณะนั้น พวกตองอูและยะไข่ได้ทำลายกรุงหงสาวดีลงแล้ว ดังนั้นเมือทัพกรุงศรีอยุธยาเคลื่อนไปถึงจึงพบแต่หงสาวดีที่เป็นเมืองร้าง

13. การตีเมืองตองอู พ.ศ. 2142

การตีเมืองตองอูนี้ต่อเนืองจากการยกทัพไปตีกรุงหงสาวดีครั้งที่ 2 โดยที่เมื่อพบว่ากรุงหงสาวดีถูกเผาทำลาย ผู้คนถูกกวาดต้อน กับทั้งพระเจ้านันทบุเรงถูกนำตัวไปที่ตองอูหมดสิ้นแล้ว ทำให้สมเด็จพระนเรศวรทรงขัดเครืองพระทัยเป็นที่ยิ่ง และตัดสินพระทัยยกทัพขั้นไปตีเมืองตองอู โดยให้ทัพพระยาจันทบุรีอยู่รักษากรุงหงสาวดี แม้ว่าทัพอยุธยาจะเคลื่อนที่ด้วยความยากลำบากเพราะภูมิประเทศทุรกันดาร แต่ฝ่ายตองอูมิได้ส่งกำลังมาขัดขวางตามเส้นทาง ด้วยคิดแต่จะป้องกันรักษาเมืองแต่อย่างเดียว เมื่อทัพกรุงศรีอยุธยาถึงเมืองตองอูจึงเข้าล้อมเมืองไว้ แล้วขุดเหมือง ไขน้ำในคูเมืองซึ่งลึกและกว้างมากออกให้ไหลลงแม่น้ำจนหมด แล้วส่งกำลังข้ามไปตีหลายครั้ง แต่ชาวเมืองตองอูต้านทานอย่างเหนียวแน่น ไม่สามารถตีได้ นานวันเสบียงอาหารของฝ่ายไทยขาดแคลน ซ้ำยังถูกเมืองยะไข่ซุ่มตีขัดขวางการลำเลียงเสบียงอาหาร ทหารอ่อนกำลังมาก

หลังจากล้อมเมืองอยู่นาน 2 เดือน จนถึงปลายเดือน 6 (ประมาณเดือนพฤษภาคม) พ.ศ. 2143 สมเด็จพระนเรศวรเห็นว่าทหารอดยากล้มตายเป็นจำนวนมาก ประกอบกับฝนตกชุบ จึงมีรับสั่งให้เลิกทัพกลับ ทางฝ่ายตองอูเองก็อดยากอิดโรยเช่นกัน ทั้งยังครั่นคร้ามในองค์สมเด็จพระนเรศวรจึงมิได้กำลังออกติดตาม กองทัพของไทยจึงเคลื่อนที่ได้โดยสะดวก กลับมาทางตอกหม้อ เมื่อถึงตำบลคับแค โปรดให้สมเด็จพระเอกาทศรถนำทัพแยกมาทางเชียงใหม่เพื่อไประงับเหตุวิวาท ตามที่พระเจ้าเชียงใหม่ทูลขอความช่วยเหลือ ส่วนสมเด็จพระนเรศวรเสด็จยกทัพกรุงศรีอยุธยาทางเมืองเมาะลำเลิง

14. การระงับข้อพิพาทเมืองเชียงใหม่ พ.ศ. 2143

สมเด็จพระเอกาทศรถเสด็จยกทัพไปถึงชายอาณาเขตล้านนา ตั้งทัพอยู่ที่เมืองเถิน รับสั่งให้พระเจ้าเชียงใหม่และเจ้าเมืองน้อยใหญ่ในแคว้นล้านนามาเฝ้า ถวายเครื่องราชบรรณาการต้นไม้ทองเงินทุกเมือง พระเจ้าเชียงใหม่ไม่ยอมมาเข้าเฝ้า ด้วยถือตนเป็นราชโอรสของพระเจ้าบุเรงนอง เพียงให้ขุนนางท้าวพระยาคุมเครื่องราชบรรณาการมาถวาย สมเด็จพระเอกาทศรถจึงเคลื่อนยกทัพขึ้นไปลำพูน แล้วส่งคนไปแจ้งให้พระเจ้าเชียงใหม่ลงมาเฝ้า มิฉะนั้นจะเสด็จกลับไม่ระงับข้อพิพาทอีกต่อไป พระเจ้าเชียงใหม่เกิดความเกรงกลัวจึงลงมาเฝ้าสมเด็จพระเอกาทศรถที่เมืองลำพูน จึงทรงไกล่เกลี่ยตักเตือนจนปรองดองกันเหมือนเดิม พระเจ้าเชียงใหม่ได้ถวายเมงตุลองราชบุตรองค์ใหญ่ (ไทยเรียก พระทุลอง) ให้มารับราชการในกรุงศรีอยุธยา (ในพงสาวดารพม่ากล่าวว่า ได้ถวายราชธิดาด้วยองค์หนึ่งชื่อ โยธยามี้พะนา เป็นบาทบริจาริกาในสมเด็จพระนเรศวรมหาราช)

หลังเหตุการณ์ต่างๆสงบเรียบร้อยลงแล้ว สมเด็จพระเอกาทศรถโปรดให้ตั้งการพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาขึ้นที่พระธาตุหริภุญชัย ลำพูน ให้เจ้าเมืองเชียงใหม่ถือน้ำเป็นสัตย์ต่อกรุงศรีอยุธยา แล้วให้เจ้าเมืองใหญ่น้อยกระทำสัตย์ต่อพระเจ้าเชียงใหม่ แล้วเสด็จยกทัพกลับกรุงศรีอยุธยา ใน พ.ศ. 2143 นั่นเอง

15. การยกทัพไปตีเมืองอังวะ พ.ศ. 2147 สงครามครั้งสุดท้ายในรัชกาล

หลังจากพระเจ้านันทบุเรงสิ้นพระชนม์ พม่าเกิดความวุ่นวายภายใน หัวเมืองต่างๆเริ่มตั้งตนเป็นอิสระ แข่งขันกันขยายอำนาจ ขณะนั้นพระเจ้าอังวะนะยองราม ซึ่งเป็นนักรบที่มีฝีมือกล้าแข็งและมีอำนาจมาก ได้ราชาภิเษกขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดีพระองค์ใหม่ ทรงพระนามพระเจ้าสีหสะรรมราชา และเริ่มขยายอำนาจไปยังหัวเมืองไทยใหญ่ ซึ่งอยู่ต่อแดนพม่าฟากตะวันตกของแม่น้ำสาละวิน เข้ารุกรานเมืองนายกับเมืองแสนหวีซึ่งเป็นเมืองขึ้นของกรุงศรีอยุธยา

สมเด็จพระนเรศวรจึงโปรดให้เกณฑ์กำลัง 100,000 คน ยกไปตีเมืองอังวะ โดยเสด็จยกทัพออกจากกรุงศรีอยุธยา เมื่อเดือนยี่ แรม 6 ค่ำ ปีมะโรง (ตรงกับวันที่ 12 มกราคม พ.ศ. 2147 ) โดยขบวนเรือ ไปตั้งทัพชัยที่ตำบลพระหล่อ แล้วยกไปทางเมืองกำแพงเพชร ขึ้นประชุมพลที่เมืองเชียงใหม่ เกณฑ์ไพร่พลมอญและชาวล้านนา เข้าร่วมกับทัพใหญ่ รวมกำลังได้ 200,000 คน แล้วแยกเป็น 2 กองทัพ เคลื่อนที่ผ่านหัวเมืองไทยใหญ่ เข้าไปในเขตแดนพม่าใกล้เมืองอังวะ สมเด็จพระนเรศวรยกทัพหลวงไปทางเมืองหาง ส่วนสมเด็จพระเอกาทศรถยกทัพแยกไปทางเมืองฝาง ทัพสมเด็จพระนเรศวรเคลื่อนไปถึงเมืองหางเมื่อปลายเดือน 5 ปีมะเส็ง พ.ศ. 2148 ตั้งค่าย ณ ทุ่งแก้ว (ทุ่งดอนแก้ว ) ทรงพระประชวรเป็นฝีละลอกขั้นที่พระพักตร์ เป็นพิษ เสด็จสวรรคตที่เมืองหาง เมื่อวันจันทร์ เดือน 6 ขึ้น 8 ค่ำ (ตรงกับวันที่ 25 เมษายน พ.ศ. 2148 ) การศึกครั้งนี้จึงเป็นอันยุติลงโดยปริยาย ด้วยสมเด็จพระเอกาทศรถโปรดให้เลิกทัพ อัญเชิญพระบรมศพสมเด็จพระนเรศวรกลับลงมายังกรุงศรีอยุธยา

ชื่อหนังสือ : สมเด็จพระนเรศวร

ผู้จัดทำ  : กรมยุทธศึกษาทหาร กองบัญชาการทหารสูงสุด

พิมพ์ครั้งที่ ๑ จำนวน ๑,๐๐๐ เล่ม พ.ศ. ๒๕๔๖

ลิขสิทธ์ :  กรมยุทธศึกษาทหาร กองบัญชาการสูงสุด สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ การคัดลอกส่วนหนึ่งส่วนในหนังสือนี้ไปเผยแพร่ทุกรูปแบบ ต้องได้รับอนุญาตเป็นลายลักษณ์อักษร จากกรมยุทธศึกษาการทหาร กองบัญชาการทหารสูงสุด ยกเว้นอ้างอิงหรือข้อความเป็นอัญพจน์เพื่อการศึกษา หรือการวิจารณ์

ผู้พิมพ์ : บริษัท ประชุมช่าง จำกัด ๑/๑๔ ถนนวิภาวดีรังสิต แขวงตลาดบางเขน เขตหลักสี่ กรุงเทพฯ ๑๐๒๑๐ โทร. ๐๒๙๔๐๙๔๐๐๕

โทรสาร ๐๒๙๔๐๙๔๐๙